یازده سال از رحلت جانگداز عالم ربانی و فقیه صمدانی، مرحوم آیت‌الله سیدمهدی روحانی از علمای فرهیخته و صاحب نام قم گذشت. ضمن آرزوی علو درجات برای آن عالم روشن‌ضمیر گوشه‌ای از سجایای علمی و اخلاقی آن مرحوم از نگاه برخی بزرگان حوزه و شاگردان ایشان تقدیم می گردد.

مرحوم آیت‌الله حاج سید مهدی روحانی، عالمی وارسته استادی دلسوز و فقیهی ژرف‌نگر در 23 ذی‌الحجه سال 1343 ق مطابق با 1303 در بیت علم، فضیلت و فقاهت و در شهر مقدس قم متولد شد.

والد گرامش، مرحوم آیت‌الله حاج سید ابوالحسن روحانی و مادر ارجمندش، صبیه مرحوم آیت‌الله حاج سید فخرالدین حسینی سیدی قمی بود.

مرحوم آیت‌الله روحانی، تحصیلات مقدماتی و سطوح حوزه را در قم نزد اساتیدی چون: حاج سید مرتضی علوی فریدنی، میرزا محمد علی ادبی تهرانی، حاج شیخ جعفر صبوری قمی و شیخ عبدالرزاق قاینی و آیت‌الله‌العظمی مرعشی‌نجفی‌(ره) فرا گرفت.

ایشان در سن نوزده‌سالگی (1362ق) عازم نجف اشرف شد و بخش اعظم سطوح عالی را نزد حضرات آیات: میرزا حسن یزدی، سید یحیی مدرسی‌یزدی، میراز باقر زنجانی، کسب نمود و بعد از بازگشت به قم، نیز در محضر اساتیدی نظیر: حضرت امام خمینی‌(ره) آیت‌الله قاینی، آیت‌الله سید محمد حجت کوه کمره‌ای، آیت‌الله‌العظمی بروجردی، آیت‌الله سید محقق داماد، آیت‌الله سید احمد خوانساری، و علامه طباطبایی علوم مختلف دینی را فراگرفت.

*از نگاه رهبر انقلاب

مقام معظم رهبري حضرت آیت‌الله خامنه‌اي در پیام تسلیتی به مناسبت رحلت این عالم فرزانه مرقوم داشته‌اند.

با تاسف فراوان اطلا‌ع یافتیم كه عالم ربانی و فقیه و متكلم عالی مقام آیت‌اللّه آقای حاج سید مهدی روحانی پس از گذراندن دوران بیماری پُررنج و دشوار زندگی را بدرود گفته و حوزه علمیه قم و دوستان و ارادتمندان بی‌شمار خود را به فقدانی دردناك دچار ساخته است.

ایشان فقیه و متكلمی سرآمد و یكی از اسطوانه‌های علم و تقوا در حوزه علمیه قم و نمونه و اسوه یی در پارسایی و پرهیزكاری و صدق و صراحت بودند. بیت رفیع و اصیل و منش زهد و تواضع و رفتار مردمی و فروتنانه در كنار برجستگی علمی و تحقیقی از ایشان شخصیتی كم نظیر پدید آورده بود كه ارادت و محبت و تكریم دل‌های بیشماری را به خود جلب می كرد.

نام این روحانی برجسته و جلیل‌القدر در آزمون‌های بزرگ دوران مبارزات و از آغاز تشكیل نظام جمهوری اسلا‌می تاكنون در ردیف مدافعان صمیمی و صادق انقلا‌ب قرار داشت و شهادت فرزند رشید و عزیز ایشان در جبهه‌های جنگ تحمیلی آزمونی بزرگ در این راه بود.

رحلت این شخصیت ممتاز فقدانی خسارت‌بار برای حوزه علمیه قم و دوستان و ارادتمندان ایشان محسوب می‌گردد و این‌جانب این مصیبت را به حضرت بقیةاللّه روحی‌فداه و حوزه‌های علمیه و خاندان محترم و فرزندان و بازماندگان مكرم ایشان تسلیت عرض می‌كنم و علو درجات ملكوتی ایشان را از خداوند رحیم مسئلت مینمایم.حشره‌اللّه مع اولیائه.

حضرت آیت‌الله سبحانی درباره ویژگی‌های علمی و تلاش آن مرحوم می‌گویند:

رشد علمی آیت‌الله روحانی در حوزه، مرهون مطالعه و زحمت شخصی خود ایشان بود، رشد و شکوفایی ایشان به حدی بود که در حوزه، استادی وجود نداشت تا ایشان را تربیت کند. هنر آیت‌الله روحانی، در تفسیر قرآن بود که نظریات خوبی را ارائه می‌کرد.

متاسفانه در جمع تفسیری که ایشان تشکیل داده بود، یک فرد صاحب قلم، پیدا نمی‌شد که عصاره آن جلسات هفتگی را تنظیم کند.

آیت‌الله روحانی، از جمله فقهایی بودند که هیچ‌گاه خود را در معرض مرجعیت قرار نداد. با این که در سطح مراجع تقلید بود، خود را کنار کشیده و برای دیگران تبلیغ می‌کرد انصافی  که در ایشان وجود داشت، باعث می‌شد که نظر مخالف خود را نیز بپذیرد.

*خاندان آیت‌الله روحانی مصداق روایت «یُذَّکِرکُم‌الله رویتُه» بودند.

سال 1329 در تهران، کتابی به نام «نگهبانان سحر و افسون» از سوی ساواک چاپ شد که عقاید مارکسیسم را ترویج می‌کرد و به روحانیت نیز شدیدا حمله کرده بود این مساله، ضمن اینکه اعتراض روحانیت را به دنبال داشت باعث شد در حوزه علمیه مطالعاتی درباره مارکسیسم انجام گیرد مرحوم علامه طباطبایی، گروهی را جمع کرد و این گروه مدت شش یا هفت ماه، درباره عقاید مارکس در موضوعات اقتصاد، فلسفه و تاریخ به تحقیق پرداخت بعدا نیز جمع پژوهشی مستقلی با حضور آیت‌الله روحانی درباره عقاید مارکس تشکیل شد که حاصل آن، کتاب «فیلسوف نماها» به قلم آیت‌الله‌العظمی مکارم‌شیرازی بود.

مرحوم آیت‌الله روحانی، مطالعات عمیقی درباره ادیان و مذاهب اسلامی و غیر اسلامی داشت این چنین شخصیتی در قم کم‌نظیر بود، ایشان یک دوره کامل از طبقات ابن سعد» و یک دوره کامل نیز از نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید را مطالعه و یادداشت بر‌داری نموده بود که مجموعه یادداشت‌های ایشان چند دفتر است این دفاتر، در واقع یک گنجینه محسوب می‌شود که بنده کرارا می‌گفتم، یک نفر را معین کرده تا این مواد خام را صورت‌سازی و چاپ کند.

آیت‌الله روحانی علاوه بر خوش‌فهمی، حافظه خوبی نیز داشتند و عبارات مطالعات ایشان در ذهنش نقش بسته بود.

*اظهارات آیت‌الله مؤمن

«آیت‌الله مومن» عضو فقهای شورای نگهبان در خصوص برخی ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری او می‌گوید: آیت‌الله روحانی، عالمی شایسته و با کمال از نظر اخلاق اسلامی بودند که روحیه و اخلاق ایشان،‌ انسان را به یاد مکارم عالیه اسلامی می‌انداخت ایشان به واقع، اسلام مجسم بودند.

زندگی معظم‌له نشان دهنده این مساله بود که دنیا در نزد ایشان اهمیت ندارد.

از کارهای دائم ایشان،‌ رسیدگی به افراد بی‌بضاعت و مستمند بود و منزل آیت‌الله روحانی، مرتبا، محل رفت و آمد افراد نیازمند در مسایل مختلف بود.

مرحوم آیت‌الله روحانی، جلسه تفسیری داشتند که بیش از 40 سال ادامه داشت و در روزهای پنج‌شنبه، جمعه و ماه رمضان هر شب برگزار می‌شد و تعدادی از علما در آن جلسه شرکت داشتند.

«جمع‌آوری روایات اهل بیت‌(ع) از منابع اهل سنت»

یکی از کارهای علمی ایشان جمع‌آوری روایات اهل‌بیت‌(ع) از کتب اهل سنت می‌باشد در سفری  که در خدمت ایشان بودم. روزی به من گفتند: می‌خواهند برای خرید کتاب به کتابفروشی بروند.

سوال کردم دنبال چه کتابی هستید؟ فرمود: کتاب‌هایی که علمای قدیم اهل سنت آنها را تالیف کرده باشند، بعد هم چند کتاب از کتاب‌فروشی‌‌ها تهیه کرد.

در کار جمع‌آوری روایات اهل‌بیت‌(ع) مرحوم میرزا علی آقا احمدی میانجی نیز، ایشان را یاری می‌کرد، حاصل کار این دو عالم وارسته، کتابی تحت عنوان «احادیث اهل‌بیت‌(ع) عن طرق اهل السنه» می‌باشد، که یک جلد آن به چاپ رسیده است، وقتی جلد اول کتاب چاپ شد و خدمت ایشان ارائه دادند، معظم‌له متوجه شدند اسم او را فقط به عنوان مولف کتاب ذکر کرده‌اند، از این رو ناراحت شده و گفتند: نباید فقط اسم من به عنوان مولف نوشته شود، باید نام آیت‌الله احمدی میانجی هم در کتاب ذکر شود.

این مجموعه روایات اهل‌بیت‌(ع) را از 219 کتاب کتب مشهور اهل‌سنت، قبل از سال 500 هجری نقل کرده است که در صورت چاپ به 20 جلد می‌رسد.

مرحوم آیت‌الله روحانی، روایات جمع‌آور شده را به هفت گروه تقسیم کرده است که شامل: «فقه»، «تفسیر»، «عقاید اسلامی»، فضایل چهارده معصوم»‌،‌‌«تاریخ پیامبر حضرت زهرا‌(س) امیرالمومنین‌(ع)»،‌اخلاقیات، و «پیشگویی‌های آینده» می‌باشد.

*اظهارات یکی از شاگردان

حجت‌الاسلام سید علی میرشفیعی، از شاگردان آیت‌الله روحانی در خصوص جایگاه علمی و تلاش استاد می‌گوید: آیت‌الله روحانی ابعاد مختلف علوم اسلامی مخصوصا در کلام و فرق و مذاهب، نمونه و یکه تاز بودند، ایشان 50 سال عمر شریف خود را در مبحث فرق و مذاهب گذرانده بود.

درب منزل ایشان همیشه باز بود روزی بعد از اقامه نماز جماعت به منزل برگشتند، پاسداری که محافظ ایشان بود، خواست درب منزل را به خاطر استراحت ایشان ببندد، ایشان گفت: این در، صدسال باز بوده است، شما می‌خواهید، آن را ببندید.

زمانی که ایشان عمل قلب کرده بود، شبی یکی از مراجعین بعد از ساعت 11 شب به منزل وی آمده بود، در آن شب مرحوم آیت‌الله روحانی، مقداری اذیت شده بود، یکی از دوستان بازاری به ایشان عرض کرد، شما یک تابلویی را روی درب نصب کنید که ملاقات تا ساعت 9 شب می‌باشد، ایشان فرمود: من خجالت می‌کشم درب خانه را ببندم مشکل مردم که زمان‌بردار نیست!

اکثر مواقع غذا را با مردم در قسمت بیرونی منزل میل می‌کردند، ایشان دفتر و دستکی برای کار خود قرار نداده بود و در صورت مراجعات مردمی، مستقیم با مردم ارتباط برقرار می‌کرد، بالاترین شخصیت کشوری تا مردم عادی که به منزل ایشان می‌آمدند، بدون واسطه با آن مرحوم دیدار می‌کردند در واقع آیت‌الله روحانی پناه مردم بود.

*از نگاه آیت‌الله شاه‌آبادی

آیت‌الله نصرالله شاه‌آبادی نیز در خصوص آیت‌الله روحانی می‌گوید: آیت‌الله روحانی در ابعاد مختلف علوم و اخلاق کم‌نظیر بود و خصوصیتی که باعث می‌شد عوام و خواص از مردم جذب ایشان شوند، تزکیه آیت‌الله روحانی بود.

علم نمی‌تواند به تنهایی برای انسان کسب سعادت کند، چنانچه تقوا نیز بدون علم ارزشی ندارد، ارزش واقعی در علمی است که همراه با تقوا باشد آیت‌الله روحانی کسی است که با تزکیه خود را آماده برنامه‌های الهی کرده بود، این چنین شخصی وقتی عالم شد ارزش والایی پیدا می‌کند.

اخلاصی که ایشان در کارهای خود داشتند را نمی‌توان وصف کرد، بنده خودم، در اواخر عمر ایشان فهمیدم که معظم‌له کتاب «بحوث مع اهل السنه و السلفیه» را نوشته‌اند.

در جلسه ختم مرحوم آیت‌الله روحانی که مقام‌معظم‌رهبری تشریف آورده بودند، بنده وقتی از ایشان تشکر کردم مقام‌معظم‌رهبری فرمود: خودم صاحب عزا هستم.

یکی از کارهای ویژه ایشان احیا کارهای گروهی در علوم مختلف اسلامی بود که در هر علمی، گروهی را تشکیل داد که به تحقیقات علمی می‌پرداختند.

*گشاده‌رویی و دستگیری از نیازمندان

«حجت‌الاسلام‌ والمسلمین سید مهدی علوی، داماد آیت‌الله روحانی نیز می گوید: برزگترین درسی که ایشان در مرحله عمل از خود نشان می‌داد، گشاده‌رویی و دست‌گیری از نیازمندان و مستمندان بود در کمک کردن به دیگران نیز طوری عمل می‌نمود که شخص نیازمند، خجالت‌زده نشود و اگر مستمندی می‌آمد و ما نیز در جلسه حضور داشتیم، با اشاره خاصی به ما می‌فهماند که از اتاق خارج شویم تا آن فقیر، شرمنده نشود.

ایشان در برخورد با منکرات نیز روشی را به کار می‌بردند که شخص انجام دهنده منکر برای همیشه عمل زشت را ترک کند.

لذا به همین منظور، با اخلاق و رفتار خود در مواجهه با افراد مرتکب منکر، طوری برخورد کردند که آن شخص شرمنده می‌شد.

*حاضرالذهن در فقه

حجت‌الاسلام رسول جعفریان از شاگردان آیت‌الله روحانی نیز در خصوص ویژگی‌های رفتاری و اخلاقی او می گوید: آیت‌الله روحانی در خیلی از علوم، مخصوصا «فقه» حاضر الذهن بود و در مواجهه با سوالات مختلف فقهی، جواب‌های مستدل ارائه می‌کرد.

در عین اینکه در کارها دقیق بود، سهولت و آسانی را نیز درکارها دخالت می‌داد و اهل سخت‌گیری نبود، ضمن اینکه از حدود شرعی خارج نمی‌شد توجیهات ایشان روشنفکر مأبانه نبود.

*تحقیقات عمیق در مذاهب

آیت‌الله روحانی جز اولین کسانی بودند که تحقیقات گسترده‌ای در مباحث فرق و مذاهب داشته‌اند، حدود چهل سال قبل در مجله مکتب اسلام، مقالاتی درباره اشاعره ارائه داده‌اند.

بهترین کار علمی ایشان در این عصر، کتاب «بحوث مع اهل السنه و السلفیه» می‌باشد، این کتاب می‌تواند یکی از کتب درسی حوزه قرار بگیرد، چون دارای الگوی خوب برای تحقیق، دقت‌نظر، ارائه شناخت واقع بینانه از مرام و مذهب اهل سنت می‌باشد.

آیت‌الله روحانی، در این کتاب به خوبی نشان دادند که مذهب اهل سنت، در تاریخ شکل‌های مختلفی داشته است و شکل نخستین آن از شکل‌های بعدی متفاوت‌تر بوده است.

فعالیت مرحوم آیت‌الله روحانی به طور عمده، در فقه بود و بیش از چهل سال با دوستان همیشگی خود نظیر آیت‌الله احمدی‌میانجی، آیت‌الله شبیری زنجانی و... مباحثه روزانه داشتند، این شخصیت‌های بزرگوار، از شاگردان مرحوم آیت‌الله داماد‌(ره) بودند که اکثر آنها در پیروزی انقلاب سهم به سزایی را ایفا نموده‌اند.

مرحوم آیت‌الله روحانی، به دلیل رفع مشکلات مردمی، کمتر فرصت مطالعه پیدا می‌کردند، اما همان مقدار که مطالعه می‌کردند، درست و صحیح می‌فهمیدند به عکس کسانی که زیاد مطالعه کرده و یا می‌نویسند، اما قدرت دریافت نکات دقیق را ندارد.

*تسلط بر مباحث تفسیری

نکته دیگری که درباره شخصیت ایشان حائز اهمیت می‌باشد، آشنایی ایشان با مباحث تفسیری قرآن بود در جلسات تفسیری که هفته‌ای دوبار، شب‌ها برگزار می‌شد، آیت‌الله روحانی نکات ناب و تازه‌ای مطرح می‌کرد و از این جهت، ممتاز بود، مطالبی که ایشان درباره آیات مورد بحث مطرح می‌نمود، ساده، رقیق و در عین حال لطیف و کاملا عرفی بود.

یعنی به هیچ وجه قصد تحمیل مطالبی را بر آیه نداشت، قرآن را نه با فلسفه، عرفان و ادبیات بلکه با فهم عرفی و البته در چارچوب زبان عربی و لغت می‌فهمید، معمولا در ابتدای جلسه، آیت‌الله روحانی فهم خود را از آیه بیان می‌کرد که بعضا مورد مناقشه افراد حاضر قرار می‌گرفت، اما در پایان جلسه همان کلام ایشان پذیرفته می‌شد.

در سال‌های اول در جلسات تفسیر مرحوم روحانی، استاد سید جعفر مرتضی عاملی‌(ره) نیز شرکت می‌کرد و اگر در باب لغت عربی مشکلی مشاهده می‌شد، استاد مرتضی عاملی، اظهار نظر می‌کرد، اما مرحوم آیت‌الله روحانی به شوخی می‌فرمود: عربی شما با فارسی مخلوط شده است و لذا قابل استناد نیست.

از نگاه حجت‌الاسلام‌والمسلمین قرائتی «حجت‌الاسلام‌ والمسلمین قرائتی» در خصوص جایگاه تحقیقی و علمی ایشان می‌گوید: بنده نمی‌توانم در خصوص شخصیت آیت‌الله روحانی چیزی نقل کنم، اما آنچه از مراجع قدیم درباره ایشان شنیدم می‌گویم،‌ آنها می‌فرمودند: آیت‌الله روحانی از نظر فکری، اسلم (سالم‌تر) و  ادق( دقیق‌تر) می‌باشند.

آیت‌الله روحانی در منزلی که بیش از دویست سال قدمت داشته، ساکن بودند حتی من در یک جلسه، حاضر بودم که شخص متمکنی از ایشان خواهش کرد، اجازه دهند تا زندگی ایشان را از غیر سهم امام، تامین کند، ایشان جواب داد ریش من سفید شده است، زندگی من تا الان ساده بوده است، بگذارید و به کسی متکی نباشم و به این فقیر بودن هم رضایت دارم.

تلاش و کوشش آیت‌الله روحانی و آیت‌الله احمدی‌میانجی، درباره جمع‌آوری روایات اهل‌بیت‌(ع) از کتب اهل سنت که در موضوعات مختلف می‌باشد، تلاش کم‌نظیری است.

آیت‌الله روحانی فرقه‌های مختلف ادیان و مذاهب را به طور دقیق و عمیق می‌شناختند در تفسیر قرآن، صاحب‌نظر بوده و سخن جدیدی ارائه می‌کردند که در هیچ یک از تفاسیر وجود ندارد.

ایشان به واقع علامه، فقیه، زاهد، متکلم و مفسر می‌باشند و باقیات‌الصالحات ایشان حدود 30 جلد کتاب با همکاری آیت‌الله احمدی‌میانجی است که انشالله چاپ خواهد شد و ایشان از آثار و جلوه و سندهای پر افتخار شیعه می‌باشد سلام و صلوات خداوند بر همه علما و مراجع و بر این دو عالم وارسته باد که چگونه این دو عالم بزرگوار، 50 سال با هم زندگی کرده و با فاصله چند روز از دنیا رحلت کردند و در کنار یکدیگر در حرم  حضرت معصومه‌(س) مدفون هستند.

*غروب غم‌انگیز

سرانجام آن فقیه پارسا، پس از تحمّل چند ماه بیماري، در روز پنجشنبه 3 آذر 1379 (26 شعبان المعظم 1421) در 77 سالگي چشم از جهان فروبست و به اجداد طاهرینش پیوست و در صبح روز جمعه 27 شعبان با حضور هزاران نفر از علما و فضلا و مردم متدین و حق شناس قم تشییع شد و پس از نمازِ توسط حضرت آیت‌الله بهجت(ره)، در ضلع شمالي مسجد بالاسر حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) در كنار مرقد آیت‌الله احمدي میانجي به خاك سپرده شد