حضرت فاطمه مشهور به حضرت معصومه(س) دختر امام کاظم(ع) و خواهر امام رضا(ع) است. او که برای دیدار با امام رضا(ع) به ایران مسافرت کرد، در راه بیمار شد و در قم درگذشت و همانجا دفن شد. در منابع تاریخی اطلاعات زیادی درباره زندگینامه حضرت معصومه(س) از جمله تاریخ تولد و وفات وی ثبت نشده است.
شیعیان فاطمه معصومه(س) را بسیار بزرگ میدارند، برای زیارت او اهمیت قائلاند و روایاتی درباره او نقل میکنند که از شفاعت وی برای شیعیان سخن گفته شده و بهشت پاداش زیارت او دانسته شده است. همچنین میگویند پس از حضرت زهرا(س)، او تنها زنی است که از امامان برای او زیارتنامه روایت شده است.
اطلاعات کم درباره حضرت معصومه
به گفته ذبیحالله محلاتی در کتاب ریاحین الشریعه، اطلاعات چندانی درباره زندگی حضرت معصومه در دست نیست؛ ازجمله تاریخ تولد و وفات، میزان عمر، اینکه چه زمانی از مدینه حرکت کرده و آیا پیش از شهادت امام رضا(ع) فوت کرده است یا پس از آن، در تاریخ ثبت نشده است.
دودمان
فاطمه معصومه، دختر امام کاظم(ع) و خواهر امام رضا(ع) است. شیخ مفید در الارشاد در میان دختران امام کاظم(ع) از دو دختر به نامهای فاطمه کبرا و فاطمه صغرا نام برده، اما مشخص نکرده کدامیک حضرت معصومه هستند. ابنجوزی از علمای اهل سنت در قرن ششم قمری هم به چهار دختر به نام فاطمه در میان دختران امام کاظم اشاره کرده؛ اما او نیز از اینکه حضرت معصومه کدامیک بوده، سخن نگفته است.بهگفته محمد بن جریر طبری صغیر، نویسنده دلائلالامامه مادر حضرت معصومه، نجمهخاتون نام دارد که مادر امام رضا(ع) نیز هست.
تاریخ تولد و وفات
در منابع قدیمی شیعه، تاریخهای ولادت و وفات فاطمه معصومه بیان نشده است. بهگفته رضا استادی، نخستین کتابی که در آن، تاریخی ذکر شده است، نورالآفاق نوشته جواد شاهعبدالعظیمی است که در سال ۱۳۴۴ منتشر شد. در این کتاب، تاریخ ولادت حضرت معصومه ۱ ذیالقعده سال ۱۷۳ق و تاریخ وفات او دهم ربیعالثانی سال ۲۰۱ق ذکر شده و از آن کتاب به دیگر کتابها راه یافته است.
برخی از علما مانند آیتالله العظمی شهابالدین مرعشی نجفی،آیتالله العظمی موسی شبیری زنجانی، آیت الله رضا استادی و ذبیحالله محلاتی با این نظر شاهعبدالعظیمی مخالفت کرده و تاریخهای ذکر شده در این کتاب را ساختگی دانستهاند.
لقبها
معصومه و کریمه اهل بیت لقبهای مشهور فاطمه دختر امام کاظم(ع) اند. گفتهاند «معصومه» از روایتی منتسب به امام رضا(ع) اخذ شده است. در این روایت که در زادالمعاد، نوشته محمدباقر مجلسی آمده است، امام رضا(ع) از او با نام معصومه یاد کرده است.
فاطمه معصومه(س) را امروزه «کریمه اهل بیت» هم میخوانند. میگویند این لقب به خوابی مستند است که سید محمود مرعشی نجفی، پدر آیتالله مرعشی نجفی دیده و در آن یکی از ائمه(ع) حضرت معصومه را کریمه اهلبیت خوانده است.
ازدواج
به نوشته کتاب ریاحین الشریعه، دانسته نیست که حضرت معصومه ازدواج کرده است یا نه، و فرزند داشته است یا خیر؛[۱۷] بااینهمه مشهور است که حضرت معصومه هرگز ازدواج نکرده و دلایلی هم برای ازدواجنکردن وی ذکر شده است؛ ازجمله گفتهاند: او به جهت آن، ازدواج نکرد که همتایی برایش پیدا نشد. همچنین یعقوبی نوشته است: امام کاظم(ع) وصیت کرده بود که هیچیک از دخترانش ازدواج نکنند؛اما به این سخن اشکال کردهاند که چنین سفارشی در وصیتنامهای که کلینی در کافی از امام کاظم(ع) نقل کرده، نیامده است.
سفر به ایران، ورود به قم و درگذشت
برپایه کتاب تاریخ قم، حضرت معصومه در سال ۲۰۱ قمری برای دیدار برادرش امام رضا(ع) از مدینه راهی ایران شد که در آن زمان ولیعهد مأمون خلیفه عباسی بود و در خراسان سکونت داشت؛ اما در میان راه بیمار شد و درگذشت. به باور سید جعفر مرتضی عاملی، حضرت معصومه(ص) در ساوه مسموم و شهید شده است.
درخصوص علت رفتن او به قم دو گزارش وجود دارد: طبق گزارش نخست، وی در ساوه بیمار شد و از همراهانش خواست او را به قم ببرند. بنابر گزارش دوم که نویسنده تاریخ قم آن را درستتر دانسته، خود قمیها از او خواستند به قم برود.
حضرت معصومه در قم در خانه شخصی به نام موسی بن خزرج اشعری ساکن شد و پس از ۱۷ روز درگذشت. جنازه او را در قبرستانی به نام بابلان (حرم کنونی) دفن کردند.
جایگاه نزد شیعیان
علمای شیعه جایگاه والایی برای فاطمه معصومه قائلاند و روایاتی درخصوص منزلت او و اهمیت زیارتش نقل میکنند. علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار به حدیثی از امام صادق(ع) پرداخته که طبق آن، شیعیان با شفاعت حضرت معصومه(س) به بهشت وارد میشوند. در فرازی از زیارتنامه فاطمه معصومه هم از وی درخواست شفاعت شده است.
شوشتری در قاموس الرجال نوشته است: در میان فرزندان فراوانِ امام کاظم(ع)، پس از امام رضا(ع) کسی همپای معصومه نیست. شیخ عباس قمی هم او را برترینِ دختران موسی بن جعفر(ع) دانسته است.
برپایه روایاتی که از امام صادق(ع)، امام کاظم(ع) و امام جواد(ع) نقل شده است، بهشت، پاداش کسی است که فاطمه دختر امام كاظم(ع) را زیارت کند. البته در برخی روایات، پاداش بهشت برای کسی دانسته شده که او را با معرفت و شناخت زیارت کن
زیارتنامه
علامه مجلسی در کتابهای زادالمعاد، بحارالانوار و تحفةالزائر، زیارتنامهای به نقل از امام رضا(ع) برای فاطمه معصومه آورده است.[۳۵] البته او در تحفة الزائر پس از ذکر زیارتنامه، احتمال داده است که متن آن ادامه حدیث امام رضا نباشد و علما آن را افزوده باشند. گفتهاند حضرت زهرا(س) و حضرت معصومه تنها زنانیاند که زیارتنامه مأثور (زیارتنامهای که سند آن به معصوم میرسد) دارند.
آستانه مقدس حضرت معصومه
نوشتار اصلی: آستانه حضرت معصومه
بر مدفن فاطمه معصومه در قم، ابتدا سایبان و سپس قُبّهای بنا کردند. این مدفن بهتدریج بهاندازهای گسترش یافت که امروزه بعد از آستان قدس رضوی، باشکوهترین و مشهورترین آرامگاه ایران است. آستانه فاطمه معصومه، از حرم حضرت معصومه، ساختمانها، موقوفات و تشکیلات اداری وابسته به آن تشکیل شده است که بیشترشان در شهر قم قرار گرفتهاند.
منابع
ابنجوزی، تذکرة الخواص، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۴۱۸ق.
ابنقولویه، جعفر بن محمد، کاملالزیارات، نجف، دارالمرتضویه، چاپ اول، ۱۳۵۶ش.
استادی، رضا، «آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرححال او»، نور علم، ش۵۰و۵۱.
اصغرینژاد، محمد، «نظرى بر اسامى و القاب حضرت فاطمه معصومه(س)»، فرهنگ کوثر، ش۳۵، ۱۳۷۸ش.
سجادی، «آستانه حضرت معصومه»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۷ش.
شرافت، امیرحسین، «کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه(س) و مکانت فرهنگی قم»، وقف میراث جاوید، ش۵۲، ۱۳۸۴ش.
شوشتری، محمدتقی، تورایخ النبی و الآل، تهران، ۱۳۹۱ق.
شبیری زنجانی، سیدموسی، جرعهای از دریا، قم، مؤسسه کتابشناسی شیعه، قم، ۱۳۹۴ش.
شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق.
طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامه، قم، ۱۴۱۳ق.
عاملی، سید جعفر مرتضی، حیاة السیاسیة للامام رضا(ع)، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، ۱۴۰۳ق.
قرشی، حیاةالامام موسی بن جعفر دراسة و تحلیل، بیروت، دارالبلاغه، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، تصحیح: جلالالدین تهرانی، تهران، توس، بیتا.
قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال فی تواریخ النبی و الآل، قم: جامعه مدرسین، ۱۴۲۲ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الكافی، تصحیح: علیاکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه، مجموعه مقالات، قم، زائر، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تصحیح: جمعی از محققان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ: دوم، ۱۴۰۳ق.
مجلسی، محمدباقر، تحفةالزائر، تحقیق و تصحیح مؤسسه امام هادی، قم، مؤسسه امام هادی، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد، تصحیح: علاءالدین اعلمی، بیروت، مؤسسه اعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۳ق.
محلاتی، ذبیحالله، ریاحین الشریعه، دار الکتب الاسلامیه، تهران، بیتا.
مهدیپور، علیاکبر، کریمه اهل بیت (س)، قم، نشر حاذق، چاپ ۱، ۱۳۷۴ش.
یعقوبی، احمد بن ابییعقوب، تاریخ الیعقوبی، تحقیق عبدالامیر مهنا، بیروت، مؤسسةالاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۱۳.
دیدگاه ها